W dniach 2-4 września 2022 w Warszawie odbywał się Międzynarodowy Kongres Związku EUROPIANO i 22. Konwencja Międzynarodowego Stowarzyszenia Pianistów i Techników (IAPBT) - Piano Congress 2022 pod honorowym patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotra Glińskiego. Organizatorami Piano Congress 2022 – pierwszego Kongresu odbywającego się w Polsce byli: Stowarzyszenie Polskich Stroicieli Fortepianów na czele z Prezesem Andrzejem Chabrackim, EUROPIANO – związek 18 niezależnych krajowych stowarzyszeń stroicieli i techników fortepianowych i Międzynarodowe Stowarzyszenie Pianistów i Techników na czele z Prezesem Guntherem Schaible oraz Narodowy Instytut Fryderyka Chopina kierowany przez Dyrektora dr Artura Szklenera.

 

Kiedy Jerzy Żurawlew (1886 – 1980) w latach dwudziestych ubiegłego wieku realizował ideę organizacji Konkursu Chopinowskiego Jerzy Waldorff (1910 – 1999) określał wydarzenie mianem międzynarodowej dyskusji przy fortepianach. Niemal w stulecie I Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina, Warszawa staje się światowym ośrodkiem sztuki fortepianowej nie tylko za sprawą Konkursów Chopinowskich (także zainicjowanego w 2018 roku przez Zastępcę Dyrektora NIFC Stanisława Leszczyńskiego Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego na instrumentach historycznych), ale również dzięki Kongresowi jednoczącemu stroicieli, producentów, sprzedawców i renowatorów fortepianów i pianin z całego świata w dyskusji wokół historii, teraźniejszości i przyszłości fortepianu.

 

Na królewskim dworze

 

W historii fortepianu niebagatelną rolę odegrał dwór Medyceuszy. Z inicjatywy wielkiego księcia Ferdynanda Medyceusza Bartolomeo Cristofori (1655 – 1731) został w 1688 roku powołany na florencki dwór, aby dbał o jego klawesyny, a ostatecznie o całą kolekcję instrumentów muzycznych. Niemal ćwierć wieku później ogłosił powstanie nowego wynalazku – instrumentu muzycznego zwanego gravicembalo col piano e forte. Pierwszy prototyp fortepianu Cristoforiego stał się inspiracją dla wielu konstruktorów z Niemiec, Austrii, Francji i Anglii do tworzenia udoskonaleń konstrukcyjnych skutkujących rozwojem fortepianowego instrumentu, aż do opatentowania w 1821 roku przez Sébastiena Érarda mechanizmu z podwójnym wymykiem, dającego wykonawcy możliwość realizowania najbardziej wirtuozowskich dzieł literatury fortepianowej. Jeden z jego instrumentów – Érard, 1858 zabrzmiał 2 września 2022 roku, podczas Koncertu Inaugurującego Piano Congress 2022 pod palcami Tomasza Rittera – zwycięzcy I Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego na instrumentach historycznych (Warszawa, 2018).

Fortepian zbudowany w Paryżu w 1858 roku (nr seryjny 30315) został zakupiony w 2010 roku i poddany renowacji w pracowni Grzegorza Machnackiego. Podczas Koncertu Tomasz Ritter zagrał także na kopii instrumentu wiedeńskiego Conrada Grafa z ok. 1819 roku - znanego modelu fortepianu z mechaniką wiedeńską (przy którym m. in. Chopin komponował swoje wczesne utwory), wykonanej w pracowni Paula McNulty’ego w 2007 roku na zamówienie Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina.

Uroczysta Inauguracja Piano Congress 2022 odbyła się w wyjątkowej, a zarazem najbardziej odpowiedniej dla królewskiego instrumentu scenerii - Sali Wielkiej Zamku Królewskiego w Warszawie.

 

Fortepian wczoraj

 

Rozwój fortepianu następował w sposób ewolucyjny. Przełomowym okazał się rok 1711, w którym po raz pierwszy został opisany wynalazek włoskiego konstruktora Bartolomeo Cristoforiego, nad którym pracował prawdopodobnie od końca XVII wieku. Historii i budowie fortepianów z epoki poświęcony był jeden z sześciu bloków tematycznych Kongresu. O rozwoju instrumentu zwanego w dorosłym wieku fortepianem ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju fortepianowego mechanizmu, a także literatury fortepianowej i pozycji, jaką instrument zajmował w kulturze muzycznej ostatnich 320 lat, mówił w swoim wykładzie prof. dr hab. Benjamin Vogel – wybitny instrumentolog, autor licznych publikacji naukowych dotyczących historii rozwoju fortepianu (m. in. promowanych podczas Kongresu wydawnictw dotyczących Chopinowskiego fortepianu - Buchholtz 1826 oraz Kolekcji Zabytkowych Fortepianów Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku).

Gert Hecher – pianista i mistrz rzemiosła tworzenia fortepianów omawiał główne problemy i wyzwania podczas rekonstrukcji fortepianów pochodzących z czasów Fryderyka Chopina. Do instrumentów Chopinowskiej doby, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia filcu młoteczkowego w fortepianach Pleyela, nawiązał w swoim wykładzie Amerigo Olivier Fadini – konstruktor klawesynów i technik naprawy fortepianów specjalizujący się w instrumentach z okresu romantyzmu.

Paul McNulty – światowej sławy producent fortepianów, który jako pierwszy w czasach nowożytnych zbudował fortepiany: Pleyel 1830, Boisselot 1846, Streicher 1868 oraz warszawski fortepian Chopina – Buchholtz 1826 przedstawił w sposób praktyczny rozwiązywanie podstawowych problemów fortepianów wiedeńskich, demonstrując proces regulacji mechanizmu oraz procedury naprawcze. W drugiej prezentacji omówił proces budowy kopii fortepianu Buchholtza (wraz z pokazem filmu), którego inauguracja miała miejsce podczas koncertu w dniu 17 marca 2018 roku w Teatrze Wielkim Operze Narodowej w Warszawie.

Na zakończenie części historycznej Andrzej Włodarczyk – stroiciel, konstruktor fortepianów i właściciel największej polskiej prywatnej kolekcji historycznych fortepianów stale wykorzystywanych w praktyce wykonawczej omówił proces rekonstrukcji fortepianu Broadwood 1846 oraz metodykę pracy nad odtworzeniem instrumentu z uwzględnieniem technik i materiałów na przykładzie kopii fortepianu Krall i Seidler z prezentacją fortepianów Broadwood 1846 oraz Krall i Seidler na żywo.

 

Fortepian dziś

 

Współczesny fortepian to instrument o niesłychanej złożoności konstrukcyjnej. Stopień skomplikowania mechanizmu wymaga od stroiciela wszechstronnej wiedzy i umiejętności. Ważnym elementem w procesie przygotowania instrumentu do koncertu jest także akustyka. Współczesne sale koncertowe nie mają bowiem nic wspólnego z kameralnymi salonami, w których odbywały się muzyczne wieczory w epoce romantyków, kiedy fortepian i twórczość na ten instrument zaznaczyły swój olbrzymi rozwój.

W drugim bloku tematycznym Kongresu zasadnicza dyskusja toczyła się wokół problematyki regulacji oraz intonacji fortepianów. Paula Kiechle i Elia Ramm przedstawili powyższe zagadnienie na podstawie fortepianów koncertowych marki C. Bechstein. Ferdinand Bräu omówił rozwój instrumentów serii Bösendorfer Vienna Concert. Cennych wskazówek i porad dotyczących regulacji fortepianu udzielił podczas swojego wykładu Joachim Leonardy.

O faktach i mitach związanych z podnoszeniem wysokości stroju mówił Wim Bless, a o zagadnieniach dotyczących skali fortepianu, obliczeń strun oraz o wielkościach akustycznych z perspektywy technika fortepianowego wspomniał Jarkko Björknäs. Protokół Stanwooda dla fortepianów omówił David Stanwood – twórca równania równowagi oraz pionier w dziedzinie metrologii wagi dotykowej. Tadeáš Doskočil przedstawił zagadnienie projektowania nowego pianina, a Udo Steingraeber pokazał rozwiązania konstrukcyjne, dzięki którym we współczesnych fortepianach Steingraeber zachowano historyczne cechy dźwięku i dotyku klawiatury.

 

Fortepian jutro

 

Fortepian przyszłości to nie tylko nowoczesny instrument będący połączeniem sztuki, rzemiosła i technologii (np. Steinway Spirio, Yamaha Disklavier), ale także fortepian, który dzięki procesowi renowacji zostanie odkryty na nowo.

W trzecim bloku tematycznym Kongresu Zbigniew Mielżyński poruszył zagadnienia związane z szeroko rozumianą renowacją fortepianów, Andrzej Sutowicz omówił problematykę budowy i renowacji klawiatur. Specyfikę regulacji mechanizmu  przy remoncie fortepianu przedstawił Ryszard Mariański, a porównania strojnic i kołków stroikowych różnych producentów przy remontach fortepianów dokonał Wojciech Kozłowski. Na koniec trzeciego bloku tematycznego zagadnienie zastosowania powierzchni kryjących przy renowacji fortepianów omówił Sylwester Kowalczyk.

 

Wokół fortepianu

 

Dyskusja wokół fortepianu dotyczyła szeroko pojętego zagadnienia przemysłu fortepianowego. O polskim przemyśle fortepianowym XX wieku mówił Janusz Starzyk, Timothy Barnes omówił problematykę tworzenia skutecznych wycen, a także cennika usług fortepianowych. Michiel van Loon zaprezentował system dla sparaliżowanych pianistów, a Jan Grosbach praktyczną obsługę klawesynu.

Nie mogło zabraknąć zagadnień związanych z obecnością salonów fortepianowych w Internecie. Anna Grochowicka – manager portalu Klaviano.com podzieliła się z uczestnikami wykładu wiedzą na temat trendów panujących wśród klientów pragnących dokonać zakupu pianina lub fortepianu oraz o promowaniu salonu fortepianowego w portalu Klaviano.com i wpływie reklamy na sprzedaż.

 

 

Dzień Otwarty oraz wydarzenia towarzyszące

W pierwszej dekadzie XXI wieku w Kaliszu zamknięta została ostatnia polska Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger, założona w 1889 roku, której nazwa po wojnie została przez ówczesne władze bezprawnie zamieniona na „Calisię”. Krzysztof Rottermund o ostatnim właścicielu Fabryki - Gustawie Arnoldzie Fibigerze tak pisał: „Jako jedyny Polak został w 1960 roku członkiem organizacji „Europiano” (European Union of Piano Maker Association). Uczestniczył w 1965 roku w kongresie „Europiano” w Berlinie (Zachodnim), zwiedził wystawę przedstawiającą m.in. najnowsze rozwiązania konstrukcyjne fortepianów i pianin oraz uczestniczył w szeregu wykładach i pokazach technicznych. Nie zaniedbywał też lektury specjalistycznych zachodnich czasopism fachowych, jak „Das Musikinstrument” i „Europiano”. Zdobywane w ten sposób nowe doświadczenie i wiadomości były wykorzystywane do konstruowania własnych, stale ulepszanych modeli pianin i fortepianów.” (Muzykalia XII - Zeszyt niemiecki 3).[1]

W programie mającego charakter edukacyjny Dnia Otwartego Piano Congress 2022 (2 września 2022 roku), którego partnerem organizacyjnym i merytorycznym było Towarzystwo Muzyczno-Artystyczne Sfogato oraz firma Petrof znalazły się nie tylko warsztaty dotyczące historii i budowy fortepianu na przykładzie oryginalnych modeli mechanizmu firmy Renner i kolekcjonerskiego modelu fortepianu z klocków Lego (Marta Polańska), wykłady: „Ewolucja repertuaru fortepianowego w kontekście rozwoju instrumentu” (Marta Polańska), „Jak dbać o pianino czy fortepian (Andrzej Kruszewski), ale także pokaz strojenia fortepianu koncertowego Yamaha CFX (Michał Bednarski) oraz koncerty młodych pianistów z całej Polski. Wystąpili: Sebastian Balcerzak, Joanna Jasnowska, Szymon Kania, Daniel Paweł Kaźmierczak, Stanisław Makuracki, Małgorzata Radek, Daniel Rożek, Maja Sikorska, Seweryn Julian Szarpak, Julia Willner-Paster i Oliwia Witkowska.

Kongresowi towarzyszyły ponadto koncerty: Aleksander Łachacz Trio, recital Sławomira Zubrzyckiego na zbudowanym w jego pracowni według projektu Leonarda da Vinci instrumencie Viola Organista, a także pokaz filmu „Dusza zaklęta w fortepianie” w reżyserii Elwiry Fibiger – córki ostatniego właściciela Fabryki Arnold Fibiger w Kaliszu Gustawa Arnolda III.

Przez cały czas trwania Piano Congress 2022 uczestnicy, podobnie jak 57 lat temu Gustaw Arnold Fibiger w Berlinie, mogli w Warszawskim Hotelu Double Tree by Hilton zwiedzić wystawę fortepianów i pianin takich producentów jak: Petrof, C. Bechstein, Steingraeber, Kawai, Yamaha, Bösendorfer, August Förster, Seiler, Pramberger, Samick, stoiska renowatorów: WR-Piano, Kowalczyk Piano, Piano Renovation Professional S.C., Piano Studio, Piano Parts International, Paul McNulty, Sławomir Zubrzycki, dostawców: Knud Danielsen ApS, Hellerbass, Gazelle, Australia Piano Supply, Jahn Pianoteile, Taffijn Piano Supply BV, Piano Life Saver, MiQralon AB/Ltd, Renner oraz sprzedawców: Pianoforte Concert Management, FX – Music Group, Salon Muzyczny Pasja, Klaviano.com.

 

Ignacy Jan Paderewski (1860 – 1941) – zamieszkujący w czasie studiów w domu Kerntopfów – warszawskich producentów fortepianów, od których w uznaniu talentu pianistycznego otrzymał instrument na własność, tak pisał w „Pamiętnikach”: „Wiedza jest jedyną rzeczą, która wzbogaca, a której nikt nie może nikomu odebrać”.

Mamy nadzieję, że wiedza zdobyta podczas Piano Congress 2022 odbywającym się w mieście i ojczyźnie Fryderyka Chopina (1810 – 1849) - największego polskiego pianisty i kompozytora, który dla fortepianu otworzył nową epokę zainspiruje wszystkich zainteresowanych zagadnieniami związanymi z konstruowaniem, rekonstruowaniem oraz renowacją instrumentów i otworzy nowy rozdział w dyskusji nad przyszłością sztuki pianistycznej i fortepianowego rzemiosła.

 

Marta Polańska

 

 

[1] http://demusica.edu.pl/wp-content/uploads/2019/07/rottermund2_muzykalia_12_3.pdf